Denetleyici ve Düzenleyici Sistemler

İnsanlarda, denetleyici ve düzenleyici sistem olarak iki iç haberleşme ve düzenleme sistemi vardır. Sinir sistemi denetleyici, hormonal (endokrin) sistem düzenleyici görevdedir.

Bu iki sistem; boşaltım, sindirim, iskelet, dolaşım, solunum, üreme gibi sistemlerin birbiri ile uyumlu çalışmasını sağlar.

SİNİR SİSTEMİ

Çevredeki değişikliklere ve dış uyarılara tepki göstermek, canlıları cansız varlıklardan ayıran temel özelliklerden biridir. İnsanın ve bütün gelişmiş hayvanların sinir sistemi, çevredeki değişiklikleri duyu organlarıyla algılar ve vücudun yanıt vermesini sağlar.

✹ Sinir sisteminin temel görevi; bütün organların çalışmasını denetlemek ve yaşamsal faaliyetlerin uyum içinde devam etmesini sağlamaktır.

İnsanda bulunan sinir sistemi, karmaşık ve çok çeşitli faaliyetlerin kontrolünü sağlar.

Sinir sisteminin temel yapı ve görev birimi sinir hücresi (nöron) dir. Sinir hücresi dendrit ve akson denilen yapılardan oluşmuştur. Sinir hücresinde bulunan kısa uzantılara dendrit, uzun olanlarına ise akson denir.

✹ Bazı sinir hücrelerinde miyelin kılıf bulunur. Miyelin kılıf bulunan sinir hücrelerinde uyartılar daha hızlı iletilir.

Not:

Ses, ışık, tat, koku, sıcaklık, basınç gibi uyarıların sinir hücrelerinde oluşturdukları kimyasal ve elektriksel değişikliklere uyartı (impuls) denir.

Uyarı:

Sinir hücrelerinin çoğunda kendini yenileme ve onarma özelliği yoktur.

Sinir hücreleri görevlerine göre üçe ayrılır.

1. Duyu Sinirleri (Getirici sinirler)

Duyu organlarından aldığı uyartıları beyne ve omuriliğe ileten sinirlerdir.

2. Ara Sinirleri (Bağlayıcı sinirler)

Motor ve duyu sinirleri arasındaki bağlantıyı sağlayan sinirlerdir.

3. Motor Sinirleri (Götürücü sinirler)

Beyinden ve omurilikten aldığı emirleri kaslara, organlara ve salgı bezlerine ileten sinirlerdir.

Bir insanın sinir sistemi; merkezi ve çevresel sinir sistemi olmak üzere iki bölüme ayrılır.

1. Merkezi Sinir Sistemi

Merkezi sinir sistemi beyin, omurilik, beyincik ve omurilik soğanından oluşur. Vücudumuzun yönetimi ve denetimi merkezi sinir sistemi tarafından yapılır.

Beyin

İnsan beyni milyarlarca sinir hücresi içeren bir organdır. İçerisinde beyin sıvısı bulunur. Beyin sıvısı, beyni çarpmalara ve sarsıntılara karşı korur. Beyindeki kan damarları ise beynin beslenmesini sağlar.

Beynin Görevleri

✹ Görme, işitme, dokunma, tat ve koku alma duyuları beyin sayesinde algılanır. Duyu organlarının merkezi buradadır.

✹ Konuşma, yazma, yazılan ve söylenenleri anlama gibi öğrenilmiş davranışları kontrol eder.

   ✹ Zekâ, bilinç, hafıza, hayal kurma, düşünme ve anlama merkezidir.

   ✹ İstemli hareketlerin gerçekleşmesini sağlar.

   ✹ Vücut sıcaklığını ve kan basıncını ayarlar.

  ✹ Acıkma, susama, uyku ve uyanıklık gibi olayları düzenler.

Beyincik

Vücudumuzun denge merkezi beyinciktir. Beyincik, beynin arkasında ve alt kısmında yer alır. Ayrıca beyincik, kulaktaki yarım daire kanalları ile uyumlu olarak çalışır.

Beyinciğin Görevleri

✹ Vücudumuzun dengesini sağlar.

✹ Kas hareketlerimizin düzenli olmasını sağlar.

Not: Beyinciği çıkarılan bir memeli hayvanda sarhoş yürüyüşü ve denge bozukluğu görülür.

Omurilik

Omurganın içine yerleşmiş sinir tellerinden oluşan omurilik, vücudumuzun refleks yönetim merkezidir.

✹ Vücudumuzun; dışarıdan gelen ses, ışık gibi uyarılara hızlı ve ani bir hareketle tepki göstermesine refleks denir.

Omurilik, refleks hareketlerinden başka alışkanlık hareketleri ile de ilgilidir. Dans etmek, okumak, yazmak, bir müzik aleti çalmak gibi davranışlar beyin sayesinde öğrenildikten sonra alışkanlık haline gelmiş ise omuriliğin denetimine geçer. Omurilik, beyinden gelen hareketleri organlara, vücuttan gelen uyartıları da beyne iletir. Yani omurilik ve beyin iletişim halindedir.

Omuriliğin Görevleri

✹ Refleks merkezi olarak çalışır.

✹ Alışkanlık hareketlerini denetler.

✹ Beyin ile diğer organlar arasındaki uyartıları iletir.

Omurilik Soğanı

Dolaşım, boşaltım, solunum gibi olayları düzenler. Soluk alıp verme, kalp atışı ve metabolizma merkezleri burada bulunur.

Omurilik Soğanının Görevleri

✹ Dolaşım, sindirim, solunum, boşaltım gibi olayları düzenler.

Yutma, çiğneme, tükürük çıkarma, öksürme, kusma, hapşırma, kan damarlarının gevşemesi ve büzülmesi gibi olayları kontrol eder. Omurilik soğanı; beyin ile omurilik arasındaki mesajların taşınmasında ve vücut içindeki olayların kontrolünde görevlidir.

2. Çevresel Sinir Sistemi

Uyartıları alıp beyin ve omuriliğe götüren, oluşan tepkileri ilgili organlara, yapılara ve bezlere ileten sinirlerin tümü çevresel sinir sistemini oluşturur.

✹ Çevresel sinir sistemi, merkezi sinir sistemi ile organlar arasındaki iletişimi sağlar.

✹ Omuriliğin sağ ve sol tarafından 31 çift sinir çıkar. Her bir omurilik siniri, ön ve arka kökten çıkan sinirlerin birleşmesi ile oluşur.

Sinir Sisteminde Uyartının İletimi

Sinirler, omurilik ve beyinden çıkarak kaslara, kemiklere, salgı bezlerine ve duygu organlarına ulaşır. Sinirler beyin ve omurilikten gelen mesajları vücudun diğer organlarına taşıyarak iletişimi sağlar.

Organizmanın aldığı uyartı; sinir hücrelerinde, dendritlerden hücre gövdesine, oradan da aksona iletilir.

✹ Kaslardan, organlardan ve salgı bezlerinden gelen uyartıları beynimizdeki ilgili bölüm değerlendirir. Değerlendirilen uyartı, cevap olarak sinirler aracılığıyla ilgili organlara veya yapılara iletilir. Bu organlar ve yapılar tarafından gelen uyartıya tepki verilir.

✹ Sinir sisteminde, özellikle beyindeki bozukluklar insanın düşünce davranışlarını etkiler. Beyindeki üst düzey işlevlerin aksamasına yol açarak kişinin ruhsal yapısında bozulmalar meydana gelebilir. Bu bozulmalarda ruh hastalıkları olarak ifade edilir. Beyin ve sinir sistemi ile ilgili olan hastalıklar nöroloji dalının konusudur.

Sinir sisteminin sağlığını korumak için;

✹ Uyku ile sinir sistemimizi dinlendiririz. Bu yüzden uyku düzenine dikkat etmeliyiz.

✹ Gürültü ve stresten uzak durmalı, sakin bir ortamda yaşamaya özen göstermeliyiz.

✹ Sigara ve alkol kullanımı sinir sistemini bozar. Bu kötü alışkanlıklardan uzak durmalıyız.

✹ Menenjit ve kuduz gibi sinir sistemi hastalıklarına yakalanmamak için mikroplara karşı dikkatli olmalıyız.

Hormonal (Endokrin) Sistem

İnsanlarda hormonal sistem iç salgı bezleri denilen özelleşmiş yapılardan oluşur.

Bu iç salgı bezlerinin salgılarına hormon denir. İç salgı bezleri hormonlarını kana verirler. Oldukça etkili maddeler olan hormonlar, vücut işlevlerini düzenlemekle görevlidirler.

✹ Hormonların salgılanması sinir sistemi tarafından kontrol edilirken, sinir sistemi de hormonlar tarafından etkilenir. Birbirlerine bağımlı olarak çalışırlar.

✹ Hormonlar kanla taşındığı için düzenleyici etkileri yavaştır. Oysa sinir sistemi, bir organda çok hızlı etki yaratabilir.

İnsanın hormonal sistemini oluşturan iç salgı bezleri; hipofiz, tiroit, böbreküstü,

pankreas ve eşeysel (yumurtalık ve testisler) bezlerdir.

Şimdi; bu iç salgı bezlerinin bulundukları yerleri ve görevlerini öğrenelim.

Hipofiz Bezi

Bezelye büyüklüğünde bir bez olan hipofiz, beynin alt kısmında bulunur. Beyinde bulunan hipotalamusla ilişki halindedir. Hipofiz çok çeşitli hormonlar salgılar. Büyüme hormonu bunlardan biridir. Büyüme hormonu, kemiklerin ve kasların büyümesini kontrol eder. Çocuk yaşta az salgılanırsa cücelik, çok salgılanırsa devlik görülür.

Vücudumuzda hangi hormon gerekli ise, hipofiz hormonları o maddeyi üreten salgı bezini uyararak eksik olan hormonun salgılanmasını sağlar.

NOT

 Vücudumuzda hangi hormon gerekli ise, hipofiz hormonları o maddeyi üreten salgı bezini uyararak eksik olan hormonun salgılanmasını sağlar.

Tiroit Bezi

Gırtlağın iki yanında bulunan ve iki loblu bir bez olan tiroit, kan damarları bakımından oldukça zengindir. Tiroksin, tiroit bezinden salgılanan hormonlardan biridir.

Tiroksin hormonu metabolizma hızını artırır ve büyümeyi etkiler. Vücutta tiroksin hormonu az salgılanırsa, yorgunluğa, zayıflığa ve derinin kurumasına neden olur.

Eğer fazla salgılanırsa insanlarda kan basıncının yükselmesine ve kalp atışının hızlanmasına yol açar. Vücutta iyot eksikliği tiroksin hormonunu azaltır veya durdurur.

✹ İyot eksikliği sonucunda tiroksin hormonu az salgılanır ve tiroit bezi şişer. Bu durumda guatr hastalığı ortaya çıkar. Guatr hastası olan kişiler iyotlu tuz kullanmalı ve iyot içeren yiyecekler tüketmelidir. Tiroit bezinin ürettiği bir diğer hormon kalsitonindir. Kalsitonin hormonu kandaki kalsiyum miktarını azaltmakla görevlidir. Tiroksin hormonu çocukluk döneminde az salgılanırsa gelişme bozukluklarına ve büyüme geriliğine neden olur.

NOT

Tiroksin hormonu çocukluk döneminde az salgılanırsa gelişme bozukluklarına ve büyüme geriliğine neden olur. 

Böbrek Üstü Bezleri

İki böbreğin de üzerinde bulunan sarımtırak renkli bezlerdir. Böbreküstü bezinin kabuk kısmından aldosteron hormonu salgılanır. Aldosteron hormonu vücudun su ve mineral düzeyini ayarlamakla görevlidir.

Böbrek, üstü bezinin öz bölgesinden salgılanan en önemli hormon adrenalindir.

Adrenalin, sevinç, korku, öfke, heyecan anında fazla salgılanır ve metabolizmayı hızlandırır. Buna bağlı olarak kanın akış hızı artar ve göz bebekleri büyür.

Pankreas Bezi

Pankreas bezi, midenin arka kısmının altında yer alır. Pankreas, salgısını hem kana hem de oniki parmak bağırsağına gönderir. Bu yüzden karma bir bezdir.

Pankreas bezinden insülin ve glukagon hormonları salgılanır.

✹ İnsülin, kan şekerini düşürür. Glukagon ise kan şekerini yükseltir.

✹ Pankreastan yeterli miktarda insülin hormonu salgılanmazsa glikoz, vücut hücrelerine geçemez. Bu yüzden kandaki glikoz miktarı artar. Glikozun fazlası idrarla dışarı atılır. Buna şeker hastalığı (diabet) denir. Şeker hastaları; kilo kaybeder, çok su içer ve sık sık idrara çıkar.

Eşeysel Bezler

Erkeklerde testisler, dişilerde yumurtalıklar üreme hücrelerini meydana getirir.

Eşeysel bezler karma bez özelliği taşırlar.

Testislerin salgıladığı hormonların en önemlisi testosteron hormonudur. Testosteron, ergenlik döneminde erkeklere özgü özelliklerin (sakal, bıyık) ortaya çıkmasını ve erkek üreme hücrelerinin (sperm) oluşmasını sağlar.

Yumurtalıkların salgıladığı hormonlardan biri de östrojen hormonudur. Östrojen, ergenlik döneminde dişiye özgü özelliklerin (üreme organlarının büyümesi gibi) ortaya çıkmasını ve dişi üreme hücresinin (yumurta) oluşmasını sağlar.