TOPIC:

1. BASİT KELİMELER

Yapım eki almamış sözcüklerdir. Bu tür sözcükler çekim eki alabilir. Yapım eki almadıklarından bunlar daima kök durumunda bulunur.

Örnek
» Ağacın dalına kuşlar kondu.
Bu cümlede eklerin tamamı çekim ekidir. Dolayısıyla bu cümledeki tüm sözcükler basit yapılıdır.
» Masasında kitaplar vardı.
Bu cümledeki bütün isimler yapım eki almadıkları için basit yapılıdır.
» Kış bu yıl erken geldi.
Bu cümlede altı çizili fiil basit yapılıdır.

2. TÜREMİŞ KELİMELER

Kök ya da gövdelere yapım eki getirilerek oluşturulan yeni sözcüklerdir. Türemiş sözcükte en az bir tane yapım eki bulunur. Türemiş sözcüklere “gövde” de denir.

(Türemiş Sözcük) = (Kök) + (Yapım Eki)

Örnek
» ev – li → evli
» yol – cu – luk → yolculuk
» ört – ü – lü → örtülü
» sor – u – lar → sorular
Yukarıdaki sözcüklerde altı çizili ekler yapım ekidir. Kök veya gövdelere gelerek yeni bir kelime türetmiştir. Dolayısıyla yapım eki alarak oluşan bu yeni kelimeler türemiş kelimelerdir.
Örnek
» Mert’le on yıl önce tanıştık.
» Bahçedeki çiçekleri suladı.
Yukarıdaki cümlelerde altı çizili fiiller yapım eki yapım eki aldığı için türemiş yapılıdır.
» Babamın çalışma masası çok düzenlidir.
» Durakta öğrenciler servis bekliyor.
Yukarıdaki cümlelerde altı çizili isimler yapım eki yapım eki aldığı için türemiş yapılıdır.

3. BİRLEŞİK KELİMELER

Yeni bir kavramı karşılamak üzere, birden fazla sözcüğün bir araya gelip kaynaşmasıyla oluşan sözcüklere birleşik sözcük denir.
Örnek
» “Ata + Türk → Atatürk
bu sözcükte “Ata” ve “Türk” sözcükleri bir araya gelerek yeni bir kelime oluşturmuştur. İki farklı sözcüğün bir araya gelmesiyle oluşan bu tür sözcüklere birleşik sözcükler diyoruz.
» ne + asıl → nasıl
» demir + baş → demirbaş
» Afyon + kara + hisar → Afyonkarahisar


Birleşik sözcükleri, yapılarına göre ve oluşumlarına göre olmak üzere iki farklı açıdan ele alıyoruz.


3.1. Yapılarına Göre Bileşik Kelimeler

Birleşik sözcükler, birleşik isim ve birleşik fiil olmak üzere iki farklı yapıdadır.


3.1.1. Birleşik İsim

En az iki sözcükten oluşan isimlerdir. Birleşik isimler farklı yollarla oluşturulabilir:

» İsim tamlaması yoluyla
» denizaltı
» hanımeli
» gökkuşağı
» ateşböceği

» Sıfat tamlaması yoluyla
» Akdeniz
» Acıgöl
» Eskişehir

» Bir isimle bir fiilin kaynaşmasıyla
» bilgisayar
» imambayıldı
» gecekondu
» ateşkes

» İki fiilin kaynaşmasıyla
» çekyat
» dedikodu
» biçerdöver
» kapkaç


3.1.2. Birleşik Fiil

En az iki sözcükten oluşan fiillerdir. Birleşik eylemler üçe ayrılır:

1) Yardımcı Eylemle Yapılan Birleşik Fiiller

İsim soylu sözcüklerden sonra gelen “etmek, olmak, kılmak, eylemek ve buyurmak” yardımcı eylemlerinin kendisinden önceki isimle birleşmesiyle oluşur.
Örnek
» Sevdiğim için bu mesleği tercih ettim.
» Sınavdan yüksek puan alınca mutlu oldu.
» Adam, etrafındakilere sürekli emir buyuruyordu.
» Mevla bize yardım eylesin.
» Dili sade kullanarak sözü etkili kılmış.
NOT: Yardımcı eylemle birleşik fiil oluşturulurken ses türemesi veya ses düşmesi olursa yardımcı fiile isme bitişik yazılır.
Örnek
» Ayrılığın acısını derinden hissetti. (his + etmek → hissetmek )
» Marketi oğluna devretti. (devir + etmek → devretmek)
2) Kurallı Birleşik Fiiller

İki kelimenin belli kurallara göre birleşmesiyle oluşan birleşik fiillerdir. Kurallı birleşik fiillerde, kendi anlamından uzaklaşarak ana fiile “yeterlik, tezlik, yaklaşma, sürerlik” gibi anlamlar katar. Kurallı birleşik fiiller her zaman birleşik yazılır.

Kurallı birleşik fiiller dörde ayrılır:

a. Yeterlilik Fiili

Bir fiile “ebil(mek)” yardımcı fiili getirilerek yapılır. Cümleye “gücü yetme” veya ihtimal” anlamı katar. Soru olarak kullanıldığı bazı durumlarda “rica” anlamı katar.
Örnek
» Öğretmeniyle konuşabilmiş.
cümlesinde “konuşabilmek” sözcüğü yeterlilik birleşik fiilidir. “Bilmek” fiili normalde “bir şey üzerinde bilgisi olmak” anlamı taşır. Ancak burada bu anlamı yitirerek “konuşmak” fiiline ” gücü yetebilme, yapabilme” anlamı katmıştır.
» Babam iki bavulu aynı anda taşıyabiliyor. (Gücü yetme)
» Bu yıl kış geç gelebilir. (İhtimal)
» Mektubu okuyabildin mi? (Gücü yetme, yapabilme)
» Biraz daha sessiz olabilir misiniz? (Rica)
» Yeterlilik fiilinin olumsuzu iki şekilde yapılır:

Yeterlilik fiili gücü yetmezlik, yapamama anlamı taşıyorsa “ebilmek” yardımcı fiilinin “bilmek” kısmı atılır, onun yerine “-ma, -me” olumsuzluk eki “ama(mak), eme(mek)” şeklinde getirilir:
Başarabilirim → Başaramam
Açabilirim → Açamam
Okuyabilir → Okuyamaz

Yeterlilik fiili gücü yetmezlik, yapamama ihtimali içeriyorsa :
Yazabilirim → Yazamayabilirim
Gelebilirim → Gelemeyebilirim

b. Tezlik Fiili

Bir fiile “iver(mek)” yardımcı fiili getirilerek yapılır. Cümleye “çabukluk (tezlik), birdenbirelik ve kolaylık ” anlamı katar.
Örnek
» Penceredeki güvercin pır diye uçuverdi.
cümlesinde “uçuvermek” sözcüğü tezlik birleşik fiilidir. “Vermek” fiili normalde “yakınındaki nesneyi başkasına iletmek, ulaştırmak” anlamı taşır. Ancak burada bu anlamı yitirerek “uçmak” fiiline “birdenbire uçtu” anlamı katmıştır.
» Dağ gibi bulaşığı yıkayıverdi. (Çabukluk)
» Öğretmenimiz zor soruyu çözüverdi. (Kolayca)
» Tezlik fiilinin olumsuzu iki şekilde yapılır: “-ma, -me” olumsuzluk eki ya yardımcı fiilden sonra getirilir ya da ana fiilden sonra getirilir.
“ebilmek” yardımcı fiilinin “bilmek” kısmı atılır, onun yerine “-ma, -me” olumsuzluk eki “ama(mak), eme(mek)” şeklinde getirilir:

Olumlu

1. Olumsuz

2. Olumsuz

Alıverdi

Alıvermedi

Almayıverdi

Ancak iki olumsuz biçim arasında anlam farkı vardır. Birinci olumsuz biçiminde “tezlik” anlamı ağırlıktadır. İkinci olumsuz biçiminde ise “önemsememe” anlamı ön plandadır.

c. Sürerlik (Süreklilik) Fiili

Ana fiile “edur(mak)”, “ekal(mak)” ve “egel(mek)” yardımcı fiillerinin getirilmesiyle oluşur. Cümlelere işin, oluşun hareketin bitmediği, devam ettiği anlamı katar.

Örnek
» Siz resimli kitaplara bakadurun.
cümlesinde “bakadurmak” sözcüğü sürerlik birleşik fiilidir. “Bakmak” ana fiiline “adurmak” getirilerek “bakadurmak” fiili elde edilmiştir. Fiilde “bakmaya devam edin” anlamı vardır.
» Koltuğun üzerinde uyuyakalmış.
» Bu gelenek nesilden nesile süregelmiş.
» Sürerlik fiilinin olumsuz biçimi yoktur.

d. Yaklaşma Fiili

Bir fiile “eyaz(mak)” yardımcı fiili getirilerek yapılır. Fiile “hemen hemen, az kalsın” anlamı katar. Fiilin gerçekleşmesine çok yaklaşıldığı anlamı taşıdığı için buna “yaklaşma fiili” adı verilmiştir.
Örnek
» Bir genç havuzda boğulayazdı.
cümlesinde “boğulayazmak” sözcüğü yaklaşma birleşik fiilidir. “Boğulmak” ana fiiline “ayazmak” getirilerek oluşturulmuştur. Fiilde “az kalsın boğuluyordu, boğulmaya çok yaklaştı” anlamı vardır.
» Kardeşim yolda yürürken düşeyazdı.
» Yaklaşma fiilinin olumsuz biçimi yoktur.

3) Deyimleşmiş (Anlamca Kaynaşmış) Birleşik Fiiller

En az iki sözcüğün genelde gerçek anlamından uzaklaşarak kaynaşmasıyla oluşan fiillerdir. Deyimler anlamca kaynaşmış birleşik fiiller grubuna girer.
Örnek
» Odunların depoya taşınmadığını görünce küplere bindi.
cümlesinde “küplere binmek” sözünde “küp” sözcüğü ile “binmek” fiili anlamca kaynaşıp kalıplaşmıştır. Bu sözcükler gerçek anlamından uzaklaşıp mecazlaşarak bir deyim oluşturmuştur. Dolayısıyla “küplere binmek” sözü deyimleşmiş (anlamca kaynaşmış) birleşik fiildir.
» Onun söylediklerine artık kulak asmıyorum.
» Masanın üzerindeki gazetelere göz gezdirdi.
» Bunları söylemeye dilim varmıyor.