Denetleyici ve Düzenleyici Sistemler

İnsanlarda, denetleyici ve düzenleyici sistem olarak iki iç haberleşme ve düzenleme sistemi vardır. Sinir sistemi denetleyici, hormonal (endokrin) sistem düzenleyici görevdedir.

Bu iki sistem; boşaltım, sindirim, iskelet, dolaşım, solunum, üreme gibi sistemlerin birbiri ile uyumlu çalışmasını sağlar.

SİNİR SİSTEMİ

Çevredeki değişikliklere ve dış uyarılara tepki göstermek, canlıları cansız varlıklardan ayıran temel özelliklerden biridir. İnsanın ve bütün gelişmiş hayvanların sinir sistemi, çevredeki değişiklikleri duyu organlarıyla algılar ve vücudun yanıt vermesini sağlar.

✹ Sinir sisteminin temel görevi; bütün organların çalışmasını denetlemek ve yaşamsal faaliyetlerin uyum içinde devam etmesini sağlamaktır.

İnsanda bulunan sinir sistemi, karmaşık ve çok çeşitli faaliyetlerin kontrolünü sağlar.

Sinir sisteminin temel yapı ve görev birimi sinir hücresi (nöron) dir. Sinir hücresi dendrit ve akson denilen yapılardan oluşmuştur. Sinir hücresinde bulunan kısa uzantılara dendrit, uzun olanlarına ise akson denir.

✹ Bazı sinir hücrelerinde miyelin kılıf bulunur. Miyelin kılıf bulunan sinir hücrelerinde uyartılar daha hızlı iletilir.

Not:

Ses, ışık, tat, koku, sıcaklık, basınç gibi uyarıların sinir hücrelerinde oluşturdukları kimyasal ve elektriksel değişikliklere uyartı (impuls) denir.

Uyarı:

Sinir hücrelerinin çoğunda kendini yenileme ve onarma özelliği yoktur.

Sinir hücreleri görevlerine göre üçe ayrılır.

1. Duyu Sinirleri (Getirici sinirler)

Duyu organlarından aldığı uyartıları beyne ve omuriliğe ileten sinirlerdir.

2. Ara Sinirleri (Bağlayıcı sinirler)

Motor ve duyu sinirleri arasındaki bağlantıyı sağlayan sinirlerdir.

3. Motor Sinirleri (Götürücü sinirler)

Beyinden ve omurilikten aldığı emirleri kaslara, organlara ve salgı bezlerine ileten sinirlerdir.

Bir insanın sinir sistemi; merkezi ve çevresel sinir sistemi olmak üzere iki bölüme ayrılır.

1. Merkezi Sinir Sistemi

Merkezi sinir sistemi beyin, omurilik, beyincik ve omurilik soğanından oluşur. Vücudumuzun yönetimi ve denetimi merkezi sinir sistemi tarafından yapılır.

Beyin

İnsan beyni milyarlarca sinir hücresi içeren bir organdır. İçerisinde beyin sıvısı bulunur. Beyin sıvısı, beyni çarpmalara ve sarsıntılara karşı korur. Beyindeki kan damarları ise beynin beslenmesini sağlar.

Beynin Görevleri

✹ Görme, işitme, dokunma, tat ve koku alma duyuları beyin sayesinde algılanır. Duyu organlarının merkezi buradadır.

✹ Konuşma, yazma, yazılan ve söylenenleri anlama gibi öğrenilmiş davranışları kontrol eder.

   ✹ Zekâ, bilinç, hafıza, hayal kurma, düşünme ve anlama merkezidir.

   ✹ İstemli hareketlerin gerçekleşmesini sağlar.

   ✹ Vücut sıcaklığını ve kan basıncını ayarlar.

  ✹ Acıkma, susama, uyku ve uyanıklık gibi olayları düzenler.

Beyincik

Vücudumuzun denge merkezi beyinciktir. Beyincik, beynin arkasında ve alt kısmında yer alır. Ayrıca beyincik, kulaktaki yarım daire kanalları ile uyumlu olarak çalışır.

Beyinciğin Görevleri

✹ Vücudumuzun dengesini sağlar.

✹ Kas hareketlerimizin düzenli olmasını sağlar.

Not: Beyinciği çıkarılan bir memeli hayvanda sarhoş yürüyüşü ve denge bozukluğu görülür.

Omurilik

Omurganın içine yerleşmiş sinir tellerinden oluşan omurilik, vücudumuzun refleks yönetim merkezidir.

✹ Vücudumuzun; dışarıdan gelen ses, ışık gibi uyarılara hızlı ve ani bir hareketle tepki göstermesine refleks denir.

Omurilik, refleks hareketlerinden başka alışkanlık hareketleri ile de ilgilidir. Dans etmek, okumak, yazmak, bir müzik aleti çalmak gibi davranışlar beyin sayesinde öğrenildikten sonra alışkanlık haline gelmiş ise omuriliğin denetimine geçer. Omurilik, beyinden gelen hareketleri organlara, vücuttan gelen uyartıları da beyne iletir. Yani omurilik ve beyin iletişim halindedir.

Omuriliğin Görevleri

✹ Refleks merkezi olarak çalışır.

✹ Alışkanlık hareketlerini denetler.

✹ Beyin ile diğer organlar arasındaki uyartıları iletir.

Omurilik Soğanı

Dolaşım, boşaltım, solunum gibi olayları düzenler. Soluk alıp verme, kalp atışı ve metabolizma merkezleri burada bulunur.

Omurilik Soğanının Görevleri

✹ Dolaşım, sindirim, solunum, boşaltım gibi olayları düzenler.

Yutma, çiğneme, tükürük çıkarma, öksürme, kusma, hapşırma, kan damarlarının gevşemesi ve büzülmesi gibi olayları kontrol eder. Omurilik soğanı; beyin ile omurilik arasındaki mesajların taşınmasında ve vücut içindeki olayların kontrolünde görevlidir.

2. Çevresel Sinir Sistemi

Uyartıları alıp beyin ve omuriliğe götüren, oluşan tepkileri ilgili organlara, yapılara ve bezlere ileten sinirlerin tümü çevresel sinir sistemini oluşturur.

✹ Çevresel sinir sistemi, merkezi sinir sistemi ile organlar arasındaki iletişimi sağlar.

✹ Omuriliğin sağ ve sol tarafından 31 çift sinir çıkar. Her bir omurilik siniri, ön ve arka kökten çıkan sinirlerin birleşmesi ile oluşur.

Sinir Sisteminde Uyartının İletimi

Sinirler, omurilik ve beyinden çıkarak kaslara, kemiklere, salgı bezlerine ve duygu organlarına ulaşır. Sinirler beyin ve omurilikten gelen mesajları vücudun diğer organlarına taşıyarak iletişimi sağlar.

Organizmanın aldığı uyartı; sinir hücrelerinde, dendritlerden hücre gövdesine, oradan da aksona iletilir.

✹ Kaslardan, organlardan ve salgı bezlerinden gelen uyartıları beynimizdeki ilgili bölüm değerlendirir. Değerlendirilen uyartı, cevap olarak sinirler aracılığıyla ilgili organlara veya yapılara iletilir. Bu organlar ve yapılar tarafından gelen uyartıya tepki verilir.

✹ Sinir sisteminde, özellikle beyindeki bozukluklar insanın düşünce davranışlarını etkiler. Beyindeki üst düzey işlevlerin aksamasına yol açarak kişinin ruhsal yapısında bozulmalar meydana gelebilir. Bu bozulmalarda ruh hastalıkları olarak ifade edilir. Beyin ve sinir sistemi ile ilgili olan hastalıklar nöroloji dalının konusudur.

Sinir sisteminin sağlığını korumak için;

✹ Uyku ile sinir sistemimizi dinlendiririz. Bu yüzden uyku düzenine dikkat etmeliyiz.

✹ Gürültü ve stresten uzak durmalı, sakin bir ortamda yaşamaya özen göstermeliyiz.

✹ Sigara ve alkol kullanımı sinir sistemini bozar. Bu kötü alışkanlıklardan uzak durmalıyız.

✹ Menenjit ve kuduz gibi sinir sistemi hastalıklarına yakalanmamak için mikroplara karşı dikkatli olmalıyız.